GS Nguyễn Đình Chú
1.
Dù không phải là người chuyên về sử học nhưng theo dõi tình hình sử học của
nước nhà trong hơn nửa thế kỷ qua, tôi vẫn thấy vấn đề triều Nguyễn là một vấn
đề vào loại gây cấn nhất. Ở đây sự bất đồng chính kiến không chỉ của các sử gia
mà kể cả một số chính khách khi có chuyện phải đụng đến triều Nguyễn đã khá rõ
rệt, cũng có thể nói là khá gay gắt. Tuy nhiên, cũng có một sự thật là theo
thời gian, với độ lùi của tâm lý nhận thức của nhiều người, xu hướng giảm nhẹ
sự bất đồng, để xích lại gần nhau trong cách đánh giá triều Nguyễn cũng đã diễn
ra đáng kể. Mặt dù để có một sự thống nhất cao độ trong nhận thức về triều
Nguyễn tạo thuận lợi cho việc giảng dạy về triều Nguyễn trong nhà trường phổ
thong cũng như đại học, cũng chưa phải đã hoàn toàn đơn giản.
Với việc đổi mới nội dung giảng dạy
triều Nguyễn trong nhà trường không thể không bắt đầu từ việc giải quyết lại
việc đánh giá triều Nguyễn trên phương diện khoa học lịch sử. Xuất phát từ ý
nghĩa tự thấy là vô cùng quan trọng đó, chúng tôi xin được phát biểu về triều
Nguyễn và văn hóa triều Nguyễn dưới dạng nêu vấn đề và đưa ra cách nghĩ về vấn
đề đó, với mục đích trực tiếp chưa phải là để có kết luận cuối cùng, mà đang ở
trạng thái nêu vấn đề và tìm cách nghĩ sao cho thỏa đáng trước các vấn đề đươc
nêu. Hy vọng rằng đây là cách tối ưu để tìm ra kết luận tối ưu. Cũng xin nói
thêm những vấn đề được nêu lên sau đây không chỉ là vấn đề thuộc vai trò chính
trị xã hội triều Nguyễn mà còn là thuộc vấn đề văn hóa triều Nguyễn. Chúng tuy
hai nhưng là một, tuy một nhưng là hai. Do đó phải đặt cả hai để xem xét cùng
một lúc.
2.1. Trước hết phải thấy một sự thật
là trước Cách mạng tháng Tám 1945, nhìn chung, trong tình hình học thuật của
nước nhà chưa có thái độ phê phán gay gắt triều Nguyễn. từ sau 1945 cho đến
trước 1975, tại các đô thị bị chiếm đóng, nói chung cũng không lên án triều
Nguyễn, thậm chí với các ông vua này, vua khác của triều Nguyễn vẫn được đề
cao. Trong tình hình chung đó, phần viết về triều Nguyễn của học giả Trần Trọng
Kim trong “Việt Nam sử lược” dường như đã được dư luận phần đông coi là
đáng chú ý hơn cả. Các sử gia ở miền Nam sau 1945 trước 1975 về quan điểm xem
ra cũng không có gì khác đáng kể so với Việt
Nam sử lược. Triều Nguyễn bị lên án gay gắt là thuộc về phạm vi sử học từ
sau cách mạng tháng Tám 1945. kể ra thì không phải đến thời đại sử học mác xít,
triều Nguyễn mới bị lên án. Phan châu Trinh đã chẳng lên án chế độ phong kiến
nói chung trong đó có triều Nguyễn, khi cụ nói: “Vua là quốc tặc” (vua là thằng
giặc nước). Phan Bội Châu, trong “Việt
Nam vong quốc sử” cũng chẳng đã nói “Nguyễn triều của Việt nam cũng như Mãn
Thanh của Trung Quốc đều là phường chó chết cả”. trong “Hải ngoại huyết thư” , cụ cũng đã viết:
Cơm
ngự thiện, bữa ngàn quan
“Ngoài
ra dân đói dân tàn mặc dân
Hỏi
đến kẻ phùng quan du mị
Hỏi đến người kiều mỹ cung phi
Còn
dân khốn khổ trăm bề
Cầm
như tai mắt chẳng nghe thấy nào…
Khi
giặc đến người trong phản trước.
Đem của dân vạch chước hòa thân
Dần lâu các tỉnh mất dân
Mười phần thổ địa nhân dân coi
gì…?
Ngược thời gian lên cuối thế kỷ XIX, cũng thấy thái độ lên án triều
Nguyễn được thể hiện trong văn chương của các sĩ phu yêu nước và dân gian không
ít, triều Nguyễn bị lên án gay gắt vó nhiều lý lẽ, mặc dù đến nay chính giới sử
học mác xít, chưa phải là tất cả, nhưng đã có một bộ phận đang làm công việc
điều chỉnh lại cách đánh giá triều Nguyễn ở các mức độ khác nhau. Người có
chừng mực, người quá khích, cực đoan.
2.2. Vì lẽ gì, triều Nguyễn bị lên án? Triều Nguyễn bị lên án như thế
nào? Vời thơ văn yêu nước chống Pháp cuối thế kỷ XIX, động cơ phê phán là vì
độc lập dân tộc. Triều Nguyễn không dám chống Pháp bảo vệ độc lập dân tộc,
lại còn thỏa hiệp với thực dân Pháp nên
bị phê phán. Nội dung phê phán này hầu như không lien quan gì đến vấn đề chính
trị phong kiến. Còn những điều phê phán của các chí sĩ cách mạng đầu thế kỷ XX thì ngoài quan điểm độc lập, ít
nhiều còn do sự thay đổi quan điểm về chế độ chính trị xã hội. Nghĩa là ở đây
do ảnh hưởng của tư tưởng dân chủ tư sản mà có them sự phê phán triều Nguyễn
vốn là một vương triều phong kiến. Sự lên án của người mác xít đối với triều
Nguyễn sở dĩ triệt để hơn là còn liên quan tới vấn đề có tính chất qui luật
trong lịch sử Việt Nam cũng như lịch sử các nước trên thế giới là sự phủ nhận
của chế độ vừa được thay thế đối với chế độ vừa bị thay thế từ hai nguyên nhân:
Chế độ cũ đã thối nát đến mức bị thay thế, do đó nó bị phê phán cũng là hợp lệ;
Chế độ mới vừa được thiết lập là rất cần được khẳng định bằng nhiều cách, nhiều
hướng trong đó có mộ cách, một hướng phủ nhận, lên án chế độ cũ trực tiếp của
mình. Điều này đã quá rõ đối với các sử gia, xin miễn dẫn chứng. Vậy thì triều
Nguyễn đã bị các sử gia mác xít kết tội như thế nào? Triều Nguyễn đã bị kết án
về mấy tội lớn như sau:
- Thứ nhất là tiêu diệt đoạt thành quả của phong trào khởi nghĩa Tây
Sơn, triều đại Tây Sơn mà dưới con mắt của các sử gia mác xít là một cuộc khởi
nghĩa, một vương triều đã có công lao rất lớn đối với lịch sử: Chiến thắng thù trong
giặc ngoài, thống nhất đất nước, mở ra triển vọng đưa đất nước chuyển từ hình
thái xã hội phong kiến sang hình thái xã hội tư bản.
- Thứ hai là tái lập chế độ phong kiến với một trạng thái phản động
nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam . Đây là tội ác kéo lùi, bẻ cong
lịch sử đang trên đà tiến lên.
- Thứ ba là tội ác cõng rắn cắn gà nhà, bán rẽ chủ quyền của đất nước
cho thực dân Pháp, làm tay si bù nhìn cho giặc ngoại xâm.
2.3. Hôm nay, trong không khí đổi mới chung của đất nước, trong đó có
đổi mới tư duy khoa học, liệu có thể mở lại phiên tòa vụ án triều Nguyễn này
không? Và nếu có thì sẽ nói lại được như thế nào? Việc đó xin trông nhờ vào các
sử gia. Người viết bài này chỉ xin nêu câu hỏi và mong muốn được trả lời như
sau:
- Câu hỏi thứ nhất: Tại sao
chỉ tập trung lên án triều Nguyễn bằng cách tách hẳn triều Nguyễn với họ
Nguyễn? mà họ Nguyễn trước khi có triều Nguyễn đã là gì đối với bờ cõi non nước
Việt Nam
ba trăm năm nay và mãi mãi còn là gì? Nếu gắn triều Nguyễn với họ Nguyễn tổ
tiên của họ thì liệu có khác gì khi đánh giá triều Nguyễn dù ít dù nhiều.
- Câu hỏi thứ hai: Nói triều
Nguyễn tiêu diệt cướp đoạt thành quả của Tây Sơn, nhưng Tây Sơn nào? Tây Sơn
Quang Trung hay Tây Sơn Quang Toản? Mà Tây Sơn Quang Toản là thế nào đối với
Tây Sơn Quang Trung? Có đúng thời đại Quang Trung dù là vẻ vang cao độ đến thế
nào nhưng cũng không tránh khỏi sớm nở tối tang hay không? Với triều đại Quang
Toản, liệu còn có thể nói đến những triển vọng, trong đó có triển vọng đưa đất
nước chuyển từ hình thái phong kiến sang hình thái tư bản nữa không? Từ kết quả
trả lời chính xác khách quan cho câu hỏi lịch sử này thì cách nghĩ về tội của
triều Nguyễn sẽ có khác gì trước?
- Câu hỏi thứ ba: Nói phong
kiến triều Nguyễn phản động là có căn cứ, như: đàn áp nông dân khởi nghĩa, bế
quan tỏa cảng, trọng nông ức thương, phục hồi Nho giáo, xây dựng chế độ tập
quyền cản trở trào lưu nhân đạo, dân chủ vừa nảy nở ở giai đoạn nửa sau thế kỷ
XVIII… Nhưng hôm nay, với từng cái tội cụ thể đó, liệu có thể nghĩ khác đi chút
nào không?...Ví dụ đối với vấn đề phục hồi Nho giáo thì đã có một sự thật là:
gần đây, không chỉ ở nước ngoài, ở Trung Quốc (quê hương của Nho giáo), mà cả
nước ta, những người có tinh thần độc lập trong suy nghĩ, nhìn rộng ra thấy
được tình hình đối xử đúng mực với Nho giáo trong thế kỷ rưỡi qua ở Nhật Bản,
kể cả Hàn Quốc sau này…và gần đây nhất ở Trung Quốc, với chủ trương dạy lại Nho
giáo trong nhà trường…thì chúng ta sẽ nghĩ như thế nào trước sự lên án, phỉ
báng Nho giáo trong thời kỳ trước đâyở nước ta và nghĩ như thế nào về cái gọi
là tội phục hồi Nho giáo phản động của triều Nguyễn? Tính chất phản động của
triều Nguyễn lại còn gắng liền với các ông vua của triều Nguyễn: Gia Long, Minh
Mệnh, Tự Đức, Hiệp Hòa, Khải Định, Bảo Đại…Nhưng, với phần lớn các ông vua triều
Nguyễn từng bị lên án gay gắt thì gần đây nhiều sách báo nhận định khác hoặc
nhiều ít thì ta sẽ nghĩ sao khi nói đến triều Nguyễn? Chúng ta từng kết tội Gia
Long cõng rắn cắn gà nhà vì đã cho con là Hoàng tử cảnh theo bá Đa Lộc sang cầu
viện Pháp, tạo điều kiện cho Pháp xâm lược về sau. Quả có như thế, nhưng nếu
đặt nó trong tình hình lịch sử chung xưa nay, không riêng gì trường hợp Gia
Long cầu viện Pháp mà còn biết bao trường hợp khác, cần được hiểu thế nào cho
thỏa đáng nhất, một khi đã hiểu hết độ sâu của sự sống vốn vô cùng phức tạp?
Còn với Minh Mệnh từng bị lên án về tội độc đoán, đàn áp nông dân khởi nghĩa
thì trong những năm gần đây lại có nhiều bài viết theo hướng đề cao công lao
củng cố nền tảng thống nhất quốc gia, mở địa bàn của Tổ quốc, kể cả công lao mở
mang kinh tế, mặc dù không cưỡng lại được vận nước trong cơn bế tắc. Cách nghĩ
mới về Minh Mệnh như thế là đúng hay sai? Có lien quan gì đến việc đánh giá
triều Nguyễn dù chỉ trong phạm vi một triều vua?Riêng với Tự Đức là ông vua bị
lên án gay gắt nhất về tội để mất nước thì cũng gần đây sách báo nói về ông xem
ra cũng có khác trước theo hướng giảm đẳng tội lỗi. Đặc biệt, trong cuốn “Tư tưởng phương Đông – gợi những điểm nhìn
tham chiếu” của học giả Cao Xuân Huy (giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I)lại đã
viết: “phải trải qua nửa thế kỷ xây dựng
nhà Nguyễn mới hình thành được một ông vua có tầm vóc tư tưởng và văn hóa như
Tự Đức. Trong lịch sử chế độ phong kiến tự chủ độc lập về bản lĩnh văn hóa có
thề so sánh Tự Đức với ông vua thứ tư triều Hậu Lê: Lê Thánh Tông” (trang
198). Đặt Tự Đức lên địa vị như thế, đúng hay sai? Nếu đúng thì ta sẽ nghĩ gì
khác về ông vua này như đã nghĩ một thời, dù ít hay nhiều?
- Câu hỏi thứ tư: Về cái tội
để mất nước của triều Nguyễn thì quả không ai có thể tha bổng cho Tự Đức. cho
triều Nguyễn. Nhưng về cách luận tội thì có thể có gì khác trước chăng? Cách
lên án gay gắt và cũng đơn giản là chỉ biết rằng giặc xâm lăng mà không kiên
quyết chống lại, để mất nước sau đó quay ra hợp tác với giặc thì phải kết tội
nặng. Thế thôi. Nhưng cũng với cái tội đó, liệu có thể nghĩ them: việc Pháp xâm
lược Việt Nam và Việt Nam bị mất nước lúc này còn là sự đụng độ của hai quốc
gia như với bất cứ cuộc xâm lăng nào đã có trong lịch sử, và ở đây còn là sự
đụng độ giữa hai khu vực, phương Đông và phương Tây, giữa hai hình thái xã hội,
một bên là tư bản chủ nghĩa đang trên đà phát triển, một bên là phong kiến nông
nghiệp lạc hậu. Mà với tư bản chủ nghĩa thì như trong Tuyên ngôn Đảng cộng sản, Mác – Engghen đã nói: một
trăm năm phát triển của tư bản chủ nghĩa đã tạo ra một khối lượng của cải vật
chất bằng hàng ngàn năm phong kiến cộng lại. Vả chăng, ở giữa thế kỷ XIX, có
riêng gì Việt Nam
mất nước. Hầu hết các nước trong khu vực, chỉ trừ Nhật Bản và Xiêm là không
mất. Ngay cả Trung Hoa, tuy không mất nước hoàn toàn nhưng có người chẳng đã ví
Trung Hoa cuối thế kỷ XIX chẳng khác gì một con voi già bị các chú sói con kéo
đến,con gặm tai, con khoét bụng, con rỉa tay rỉa chân rất nhục nhã đó sao.
Trong bối cảnh lịch sử chung như thế, liệu ai là người Việt Nam có thể là người chéo chông đưa
đất nước thoát khỏi họa xâm lăng? Các nhà Cần Vương chống Pháp xâm lược, oanh
liệt, kiên cường rực sang đến trời cao nhưng thất bại hoàn toàn. Với thực tế
đó, liệu có thể đề cao theo kiểu một chiều là chỉ căn cứ vào động cơ mà không
cần nghĩ đến hiệu quả, hay là căn cứ vào cả hai điều, vừa động cơ vừa hiệu quả?
Hai kiểu nghĩ đó hẳn là có lien quan tới mức định tội Tự Đức, định tội triều
Nguyễn. Hôm nay chúng ta cần chọn cách nghĩ khách quan hoa học hơn.
2.4. Riêng về vấn đề văn hóa triều Nguyễn, sơ bộ cũng có thể nói những
điều như sau. Một khi triều Nguyễn đã bị lên án nặng nề, thì văn hóa triều
Nguyễn cũng phải chịu chung số phận đó. Mà việc phủ nhận văn hóa triều Nguyễn,
trong các lý lẽ đã có, hẳn cũng có nhiều điều hôm nay cần được nghĩ lại, thậm
chí có cả cách xử sự mà có thể nói thẳng là không ổn, Ví dụ: ai cũng biết
Nguyễn Du sáng tác truyện Kiều vào khảng 1814 – 1815 (cách phỏng đón phổ biến)
nhưng nói về hoàn cảnh ra đời của truyện Kiều thì sách miền nam vẫn coi đó là
văn học Triều Nguyễn, còn sách miền Bắc thì coi như là của giai đoạn trước với
lý lẽ nói ra hoặc không nói ra là: triều Nguyễn phản động thì làm sao mà là cơ
sở xã hội cho sự ra đời của kiệt tác Truyện Kiều được. Lại nữa: với các công
trình học thuật của Quốc sử quán triều Nguyễn, những Việt sữ thong giám cương mục, Đại Nam chính biên liệt truyện, Đại Nam
thực lục…còn không được đề cao giá trị hoc thuật vì đây là văn hóa phẩm
triều Nguyễn? Triều Nguyễn, trên phương diện văn hóa đã bị các học giả mác xít
một thời kết luận là củng cố ý thức phong kiến thống trị đã lỗi thời, thiển cận không dám đón nhận
tư tưởng, văn minh phương Tây để duy tân như Nhật Bản…Trước là vậy, nhưng gần
đây lại khác. Tập san nghiên cứu triều Nguyễn của Thừa Thiên Huế lại đã có một
nhận định mà đến nay chưa thấy ai phản bác rằng: Văn hóa triều Nguyễn là văn
hóa rực rỡ nhất trong lịch sử văn hóa Việt Nam thời trung đại. Bình tĩnh để
xem lại mà xem, sử học thời Nguyễn là thế nào so với sử học trước đó? Về văn
học, Nguyễn Du, Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Lý Văn Phức, Tùng Thiện Vương,
Tuy Ly Vương…và biết bao nhiêu tác giả lớn khác mà hiện nay ta chưa đủ sức khám
phá hết, không phải là sản phẩm thuộc triều Nguyên đó sao? Hãy giở đọc lại cuốn Lược truyện các tác giả Việt Nam để thấy
và để nghĩ một khi biết rằng ở phần thế kỷ XIX (Nguyễn) đã có 268 tác gia trong
tổng 647 tác gia của suốt 9 thế kỷ. Riêng trong phạm vi giới quý tộc gia đình
vua chúa của chính vương triều Nguyễn, hỏi đã có vương triều, có giới đại quý
tộc nào trước đó có lắm người giỏi văn chương, học thuật đến thế chưa?
Về giáo dục cũng cần xem them cái gọi là nạn sách vở phù phiếm của việc
học tập, thi cử bằng cách học lại một số đề thi văn sách thi Đình do vua Tự Đức
ra. Chúng ta sẽ nghĩ gì khi thấy trong đề ra, Tự Đức đã hỏi, đã yêu cầu thí
sinh biện giải về vần đề thuộc quốc gia đại sự đang rất nóng bỏng bấy giờ ví
như các vấn đề: “Giặc đang âm mưu xâm lược, ta đối phó thế nào?”; “Giặc Pháp đã
xâm chiếm lãnh thổ đất nước, ta nên hòa để duy tân, ta nên bắt chước Nhật Bản
không?”; “Học theo phương Tây thì làm thế nào bảo vệ duy trì bản sắc dân tộc?”…
Tự Đức đòi hỏi: “Trẩm yêu cầu các ngươi phải thực lòng nói ra những ý nghĩ của
mình. Nói dối là trẫm biết đấy…”
Đúng là một thời, chúng ta, ở người này người khác, có lúc đã rơi vào
tình trạng làm học thuật theo tâm lý cực đoan, phủ nhận sạch trơn. Tôi chưa nói
là mọi ý kiến nêu lên hôm nay với triều Nguyễn, với văn hóa triều Nguyễn trong
đó có phần nào có ý kiến của tôi dù chưa nói toạc ra nhưng cũng đã ló lộ là
tiếng nói cuối cùng. Tôi chỉ muốn nói them rằng trong các biện giải, không nên
đồng nhất hai khái niệm; triều Nguyễn và văn hóa triều Nguyễn dưới các vua
Nguyễn. bởi vương triều Nguyễn và văn hóa của vương triều chưa phải là tất cả,
còn có dân tộc, nhân dân trong thời đại có vương triều đó, có các ông vua đó.
Mà ngay với khái niệm ông vua, cũng cần có cách nghĩ khác sao cho khách quan
hơn, cầu thị hơn. Nói chung là phải nghiên cứu với tính chất thực sự nghiên
cứu, thực sự đến nơi đến chốn thì mới kết luận khoa học đích đáng mới được. Và
không nên quên cái gọi là khoa học cũng là chuyện đi tìm đúng theo nghĩa từ
RECHERCHE trong ngôn ngữ Pháp
No comments:
Post a Comment