HOÀNG TĂNG BÍ (1883 – 1939)

Nhà lãnh đạo phong trào Đông Du, tự Nguyên Phu, bút hiệu Tiểu Mai. Ông sinh ra trong một gia đình khoa bảng ở làng Đông Ngạc (tức làng Vẽ), phủ Hoài Đức, Hà Đông (Từ Liêm, Hà Nội), đậu Á nguyên năm Bính Ngọ (1906).

Năm 1907 trong thời gian sơ khai của phong trào Đông Du, ông cùng với Nguyễn Quyền hô hào, diễn thuyết khắp nơi để thức tỉnh lòng yêu nước của nhân dân. Ông được cử vào ban soạn sách giáo khoa và giảng dạy của trường Đông Kinh Nghĩa Thục, quản lý nhà buôn Đông Thành Xương, chuyên bán hàng nội hóa ở phố Hàng Gai (Hà Nội) để lấy tiền trợ cấp cho học sinh trong phong trào Đông Du. Sau vụ đầu độc ở Hà Nội (1908), trường Đông Kinh Nghĩa Thục bị đóng cửa, Hoàng Tăng Bí bị bắt giam ở Hỏa Lò (Hà Nội) một thời gian, ông tự học tiếng Pháp và toán học; viết vở tuồng “Đệ bát tài tử Hoa tiên ký” (1913). Sau khi thi đỗ Phó bảng (1916), thực dân Pháp và nhà Nguyễn muốn ép ông ra làm quan nhưng ông từ chối.

Ông mở trường dạy Pháp văn, toán học và một số môn học khác. Năm 1924, hết hạn quản chế, ông về Hà Nội làm báo và viết sách, tham gia Biên tập báo “Trung Bắc Tân Văn”, dạy Việt văn ở trường tư thục Gia Long, nhưng mới được hai, ba tháng thì bị Sở Mật thám Hà Nội cấm. Thời gian này ông viết tuồng lấy đề tài trong văn học và lịch sử dân tộc như Nghĩa nặng tình sâu (tức Mỵ Châu Trọng Thủy), “Thù chồng nợ nước” (lấy đề tài Hai Bà Trưng khởi nghĩa) để kích thích lòng yêu nước của nhân dân Việt Nam. Ông còn dịch một số sách tiểu thuyết Pháp, sách và lịch sử Trung Quốc thời Xuân Thu. Lúc già yếu, ông về sống ở quê nhà, tại làng Vẽ và mất vào tháng 3 năm 1939.

V.H.L.