CÔ GIANG (Nguyễn Thị Giang, ? – 1930)

Liệt nữ của Việt Nam Quốc Dân Đảng, sinh năm nào không rõ, người tỉnh Bắc Giang (Hà Bắc), vì thế ba chị em bà được đặt tên là Bắc, Giang, Tỉnh. Bà là con thứ hai. Nguyên Việt Nam Quốc Dân Đảng không kết nạp đảng viên nữ, nhưng bà và chị ruột là Nguyễn Thị Bắc trước đó đã tham gia tổ chức cách mạng “Việt Nam dân quốc” của Nguyễn Khắc Nhu*, khi tổ chức này sát nhập với Việt Nam Quốc Dân Đảng thì chị em bà cùng một vài phụ nữ khác mặc nhiên trở thành Đảng viên Việt Nam Quốc Dân Đảng. Được cử làm công tác giao thông và tuyên truyền, Nguyễn Thị Giang luôn hoàn thành công việc một cách xuất sắc. Năm 1929 lúc làm công tác giao thông giữa Tổng Bộ Việt Nam Quốc Dân Đảng với các địa phương, Nguyễn Thị Giang có điều kiện gặp gỡ Nguyễn Thái Học*. Qua công việc chung hai người cảm mến và thương yêu nhau. Trong một lần đi qua đền Hùng bà cùng Nguyễn Thái Học đã vào đó thề nguyền. Tại đây Nguyễn Thị Giang xin Nguyễn Thái Học giao cho khẩu súng sáu và hứa “nếu Học chẳng may chết vì nước, thì Giang cũng xin lấy khí giới này mà chết theo chồng”. Bà trở thành vị hôn thê của Nguyễn Thái Học từ đó. Cuối năm 1929, được tổ chức cử lên Yên Bái xây dựng Binh đoàn của Đảng ở đây, với sự giúp đỡ của các nữ đồng chí khác như Nguyễn Thị Bắc, Đỗ Thị Tâm… bà đã hoàn thành nhiệm vụ. Vì thế, khi cuộc khởi nghĩa do Việt Nam Quốc Dân Đảng phát động thì cuộc tấn công vào quân Pháp ở Yên Bái có kết quả vè gây được tiếng vang. Cuộc khởi nghĩa thất bại, Nguyễn Thái Học cùng một số đồng chí khác bị bắt và bị đưa lên đoạn đầu đài ở Yên Bái (17.6.1930), Nguyễn Thị Giang đã đến tận nơi, mang theo bom và sung để định vào phá pháp trường, nhưng việc không thành, vì bị bọn lính canh ngăn chặn lại từ xa, không cho đến gần. Chứng kiến sự bất khuất, hiên ngang của những liệt sĩ Việt Nam Quốc Dân Đảng trong đó có Nguyễn Thái Học, bà trở về Vĩnh Yên. Hôm sau, bà đến đồng Vệ gần làng Thổ Tang, quê Nguyễn Thái Học, vào cái quán giữa đồn, nơi có nhiều kỷ niệm giữa bà và Nguyễn Thái Học, dung súng sáu tự bắn vào thái dương. Trước khi chết bà đã viết sẵn hai lá thư, lá thứ nhất gửi cho song thân của Nguyễn Thái Học, bức thư hai kèm theo một bài thơ cảm tác nói lên chí khí, tấm long vì dân vì nước của bà và hoàn cảnh khiến bà phải chết:

“Thân không giúp ích cho đời,

Thù không trả được cho người tình chung!

Dẫu rằng đương độ trẻ trung,

Quyết vì dân chúng thề long hy sinh”…

…“Quốc kỳ phấp phới trên thành,

Tủi thân không được chết vinh dưới cờ”…

V.H.L.

Theo "Những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam", Tôn Nữ Quỳnh Trân (CB), NXB Văn hóa thông tin, NXB 1993