ĐÀO DUY ANH (1904 – 1988)

Học giả, biệt hiệu Vệ Thạch, quê làng Khúc Thủy, xã Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông (Hà Sơn Bình), sinh ngày 25.5.1904 tại Thanh Hóa. Năm lên sáu tuổi ông bắt đầu học chữ Hán, đến năm 11 tuổi chuyển sang học Trường Tiểu học ở Thanh Hóa. Năm 1923, ông tốt nghiệp Thành chung tại Trường Quốc học Huế, sau đi dạy học ở Đồng Hới, Quảng Bình. Gặp Phan Bội Châu*, ông thôi dạy học vào Đà Nẵng, cùng với Huỳnh Thúc Kháng sáng lập báo “Tiếng Dân” và giữ chức Thư ký tòa soạn (1926). Năm 1927 Đào Duy Anh tham gia Đảng Tân Việt. Năm sau, ông sáng lập ra Quan hải tùng thư, cơ quan xuất bản của Đảng Tân Việt, chuyên xuất bản các sách báo yêu nước tiến bộ. Ông tập hợp được các nhà tri thức cách mạng như Trần Đình Nam, Võ Liêm Sơn, Phan Đăng Lưu*… để dịch và soạn nhiều sách phổ cập về triết học, lịch sử, kinh tế, chính trị học, văn học, trong đó có sách về chủ nghĩa duy vật lịch sử và duy vật biện chứng, về chủ nghĩa Mác-Lê nin… Năm 1929 ông cùng với vợ bị mật thám Pháp bắt. Sau khi được thả (cuối 1930) ông chuyển hẳn sang hoạt động văn hóa: cho tục bản Quan hải tùng thư, biên soạn và cho in Hán Việt từ điển (1932), Pháp Việt từ điển (1936), viết một số tác phẩm như: Việt Nam văn hóa sử cương (1938), Khảo luận về Kim Vân Kiều (1943), Trung Hoa sử cương (1944)… Đào Duy Anh còn sưu tầm được nhiều di sản văn hóa dân tộc như dạp lại các bản khắc gỗ quý của Quốc sử quán nhà Nguyễn, phát hiện ra bản thảo Hoa Tiên ký của Nguyễn Huy Tự, cùng bút tích Nguyễn Trường Tộ* qua tập Điều trần.

Sau Cách Mạng Tháng Tám, Đào Duy Anh hoàn chỉnh hai công trình sử học: Cổ sử Việt Nam và giáo trình Lịch sử Việt Nam.

Sau 1954, Đào Duy Anh là Giáo sư sử học tại các trường Đại học Sư phạm và Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông cũng cho công bố nhiều tác phẩm có giá trị như: Lịch sử cổ đại Việt Nam (4 tập, 1957), Vấn đề hình thành các dân tộc Việt Nam (1957). Từ năm 1960 ông công tác tại Viện Sử học và tiếp tục công bố các tác phẩm: Đất nước Việt Nam qua các đời (1964), Chữ Nôm – Nguồn gốc, cấu tạo, diễn biến, Từ điển truyện Kiều (1974). Đào Duy Anh còn dịch và hiệu đính nhiều tác phẩm Hán Nôm như Đại Nam thực lục chính biên, các tác phẩm của Nguyễn Trãi, Lê Quý Đôn… Ông mất ngày 1.4.1988 tại Hà Nội.

Đào Duy Anh là một học giả lớn của dân tộc Việt Nam. Từ điển bách khoa Larousse (1968) coi ông là “một tên tuổi lớn trong các nhà bách khoa toàn thư hiện đại”.

V.H.L.

Theo "Những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam", Tôn Nữ Quỳnh Trân (CB), NXB Văn hóa thông tin, NXB 1993