HỒ QUÝ LY (1336 - ?)

Tổ tiên là người Tích Giang (Trung Hoa) sang sinh sống ở Quỳnh Lưu (Nghệ An), sau ông tổ bốn đời của Quý Ly dời ra Thanh Hóa làm con nuôi một gia đình họ Lê nên đổi ra họ Lê. Quý Ly có hai người cô đều lấy vua Trần Minh Tông, một người sinh ra Trần Phủ (sau là Trần Nghệ Tông), người cô khác sinh ra Trần Cảnh (Trần Duệ Tông). Khi Trần Nghệ Tông lên làm vua, Quý Ly được phong đến chức Khu mật đại sứ và rất được Nghệ Tông tin dùng. Năm 1372 Trần Nghệ Tông lên làm Thái thượng hoàng, Trần Cảnh lên ngôi vua, hoàng hậu Lê Thị lại là em họ của Hồ Quý Ly, uy quyền của Hồ Quý Ly trong triều rất lớn. Trần Cảnh chết trong trận đánh thành Đồ Bàn, con là Trần Nghiện (Trần Phế Đế, 1377-1388) lên nối ngôi. Trần Nghiện thấy Quý Ly chuyên quyền muốn trừ đi nhưng âm mưu bại lộ. Quý Ly bèn gièm với Nghệ Tông rằng Trần Nghiện chỉ là cháu, xưa nay thiên hạ bỏ cháu nuôi con chứ không ai nuôi cháu bỏ con. Nghệ Tông nghe lời, giáng Trần Nghiện xuống rồi cho thắt cổ chết, xong lập con út của mình lên làm vua là Trần Thuận Tông. Năm 1394 Nghệ Tông mất, Quý Ly làm Phụ chính Thái sư. Thuận Tông không thoát khỏi số phận của một vị vua không có thực quyền, năm 1398 bị Quý Ly ép phải nhường ngôi cho con chỉ mới ba tuổi là Trần Án (Trần Thiếu Đế) để đi tu nhưng sau đó cũng bị Quý Ly bức tử. Hai năm sau (1400) Quý Ly phế Trần Thiếu Đế, nhưng không giết vì là cháu ngoại của mình, tự xưng làm vua, lấy lại họ Hồ, đổi tên nước là Đại Ngu. Làm vua chưa đầy năm, Quý Ly bắt chước theo tục nhà Trần, nhường ngôi cho con là Hồ Hán Thương để làm Thái thượng hoàng nhưng vẫn nắm quyền trị nước.

Là một nhà kinh tế, chính trị có tư tưởng mới, Quý Ly đã thực hiện được nhiều công trình đáng kể, điển hình là cải cách sáng tạo vượt tính thời gian trong lãnh vực tài chánh: việc sử dụng tiền giấy thay cho tiền kim loại. Sử liệu cho ta biết chi tiết về tiền giấy thời Hồ như sau:

Tờ mười đồng: có hình cây rêu biển

ba mươi đồng: song

một tiền: đám mây

hai tiền: rùa

ba tiền: lân

năm tiền: phượng

một quan: rồng

Trong lãnh vực giáo dục, Quý Ly có những sáng kiến quan trọng như sửa đổi cách thức học hành và thi cử đồng thời đưa thêm môn toán pháp vao chương trình giáo dục và thi cử, giới nhà giáo được quan tâm đến một cách thiết thực: các quan làm giáo chức đều được cấp ruộng từ mười mẫu trở lên. Ngoài ra Quý Ly tổ chức lại quân đội, định lại các thứ thuế khóa, lập dinh điền, chú tâm đến việc cải tiến nước nhà, nhưng công cuộc cải cách đang dở đang thì quân Minh mượn cớ lập lại dòng dõi nhà Trần, đem quân sang đánh bắt được cả ba cha con Quý Ly, đem bỏ vào cũi giải về Trung Hoa (6-1407). Sau đó họ được tha cả nhưng vẫn ở tại Trung Hoa.

Q.T.