HỒ NGUYÊN TRỪNG

Nhà phát minh lớn vào đầu thế kỷ 15. Dù là con trai trưởng của Hồ Quý Ly* nhưng Hồ Nguyên Trừng không được nhường ngôi vì Hồ Hán Thương*, em cùng cha khác mẹ với Hồ Nguyên Trừng là cháu ngoại của vua Trần Minh Tông, có thế chính trị hơn. Về sự kiện này, Ngô Thời Sĩ* trong Việt sử tiêu án có kể lại rằng: Để dọ ý Hồ Nguyên Trừng trong việc lập Hồ Hán Thương, Hồ Quý Ly bèn ra câu đối cho các con, đầu đề là cái nghiên đá: “Thử nhất, quyền kỳ thạch, hữu thời vi vân vũ dĩ nhuận sinh dân (phiến đá kỳ lạ này có lúc làm mây mưa để làm ơn cho dân – tỏ là khí độ vua). Hàm ý của Hồ Quý Ly là muốn biết chí khí của các con. Hồ Nguyên Trừng biết ý của cha, mới đáp lại: “Giá tam thốn tiểu tùng tha nhật tác đống tác lương kham phò xã tắc” (Ba tấc gỗ thông này một ngày kia sẽ làm rường cột giúp xã tắc – tỏ là chí khí bày tôi) để tỏ cho Hồ Quý Ly biết chí của mình chỉ muốn làm người giúp xã tắc thôi. VÌ thế Hồ Quý Ly yên tâm lập con thứ làm Thái tử.

Khi quân Minh sang đánh Đại Việt năm 1407, Hồ Nguyên Trừng được lệnh đóng giữ ở Hoàng Giang (khúc sông Hồng thuộc về huyện Nam Xang, Hà Nam). Mộc Thạnh biết được, bèn đem quân thủy lực cùng tiến lên hạ trại ở sông Mộc Phàm (làng Mộc Phàm, huyện Phú Xuyên tiếp với Hoàng Giang). Hồ Nguyên Trừng đem ba trăm chiến thuyền ra đánh, bị quân của Mộc Thạnh ở hai bờ sông đánh úp lại, Hồ Nguyên Trừng thua phải chạy về của Muộn Hải (Giao Thủy, Nam Định), gặp các tướng nhà Hồ để cùng bàn định kế hoạch phá địch nhưng quân Minh ập đến, Trừng phải chạy ra cửa Đại An (phủ Nghĩa Hưng). Quân Minh ở Muộn Hải bị bệnh phải rút về đóng ở Hàm Tử. Nguyên Trừng bèn rước Hồ Quý Ly và Hồ Hán Thương lúc ấy ở Tây Đô ra rồi lại trở lên Hoàng Giang chống giữ. Trong trận Hàm Tử, quân nhà Hồ bị diệt tan tành, Hồ Quý Ly và Hồ Hán Thương thua chạy đến của Kỳ La (huyện Kỳ Anh, Hà Tĩnh) thì bị quân Minh bắt được, đưa về Kim Lăng (Trung Hoa). Hồ Nguyên Trừng cũng cùng chung số phận. Tại Trung Hoa, Hồ Nguyên Trừng dâng lên vua Minh phương pháp chế tạo sung thần công, một sáng chế đầu tiên trên thế giới về khí giới hạng nặng. Ông được vua Minh phong cho chức Thượng thư Bộ Lễ. Sau đó Trừng xin ân xá cho Hồ Quý Ly, nhờ thế Hồ Quý Ly được thả và sinh sống ở Trung Hoa cho đến chết.

Ngoài việc sáng chế nên sung thần công, Hồ Nguyên Trừng còn là tác giả của tác phẩm văn chương nổi tiếng Nam Ông Mộng Lục viết về 31 nhân vật nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam.

Theo sách Việt sử thông giám cương mục Hồ Nguyên Trừng được vua Minh cất nhắc lên chức Thượng thư Bộ Công.

Q.T.