BÙI THỊ XUÂN (? – 1802)

Nữ tướng triều Tây Sơn, cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, vợ của danh tướng Trần Quang Diệu*, người làng Phú Xuân, xã Bình Phú, quân Bình Khê, (Tây Sơn, Bình Định). Từ nhỏ, Bùi Thị Xuân học võ nghệ với Đô thống Ngô Mạnh, khi trưởng thành, cùng Trần Quang Diệu tham gia rất sớm phong trào Tây Sơn, lập được nhiều công trạng do lòng can đảm, có tài về binh bị và chiến thuật. Khi nhà Tây Sơn suy yếu, thành Phú Xuân bị Nguyễn Ánh chiếm được, Bùi Thị Xuân phò vua Cảnh Thịnh ra Nghệ An rồi tự đốc xuất 5.000 binh sĩ chống giữ, ngăn chặn quân Nguyễn ở lũy Trấn Ninh. Tháng Giêng năm Nhâm Tuất (1802), được tin thủy quân Tây Sơn thất trận ở Nhật Lệ, Bùi Thị Xuân mới rút quân. Lúc bấy giờ Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng không duy trì được thành Qui Nhơn nữa, phải rút quân về Nghệ An để gặp vua Cảnh Thịnh, nhưng đi giữa đường, ai tướng đã nghe tin Nghệ An bị thất thủ. Bùi Thị Xuân cùng chồng lui quân về huyện Thanh Chương được vài hôm thì bị quân Nguyễn bắt. Trần Quang Diệu bị xử tội lột da, còn Bùi Thị Xuân và cô con gái độc nhất 15 tuổi vị xử voi giày. Trong quyển ký sự “Relations sur le Tonkin et la Cochinchine” (7-1802), giáo sĩ La Bissachère kể lại lời một con chiên đã mục kích cảnh tại pháp trường: khi thấy voi tiến lại gần, con gái của Bùi Thị Xuân sợ hãi kêu lên: “Mẹ ơi cứu con với”, Bùi Thị Xuân trả lời: “Thôi con ạ, thà chết cùng cha mẹ còn hơn là sống với bọn này”. Đến lượt mình bà không chút sợ hãi, tiến lên trước mặt con voi, voi lùi lại, đao phủ phải cầm giáo chọc nó mới quặp lấy bà và tung lên trời. Trước lúc chịu bị hành hình, nữ tướng đã lấy lụa quấn chặt quanh người, dưới lớp quần áo ngoài để tránh cho thi thể khỏi bị lõa lồ khi bị voi giày. Theo truyền thuyết, bọn đao phủ do muốn được can trường như Bùi Thị Xuân, đã cắt tim, gan, thị ở cánh tay của bà mà ăn sống.

Y.T.