BA GIAI (Nguyễn Văn Giai)

Người có óc trào phúng và châm biếm lừng danh ở Hà Thành cuối thế kỷ 19, sinh và mất năm nào không rõ, chỉ biết ông sống vào khoảng đời Thiệu Trị (1841-1847) và Tự Đức (1848-1883), người làng Hồ Khẩu, huyện Vĩnh Thuận (Hà Nội). Ông là con thứ ba nên được gọi là Ba Giai. Người ta kể rằng ông có dáng thư sinh, mặt mũi trắng trẻo, cặp mắc sắc và nụ cười hóm hỉnh. Mặc dù thông minh học giỏi nhưng ông không thiết tha với việc học hành khoa cử mà sống cuộc đời phóng khoáng với những trò trêu cợt ngạo đời nổi tiếng ở đất Hà Nội.

Ông kết bạn với Tú Xuất thành một cặp bài trùng, đi đâu cũng có nhau để chọc ghẹo người đời. Giai thoại về Ba Giai và Tú Xuất có nhiều, đại loại mấy câu chuyện sau:

Ờ Hà Nội có một nhà giàu ở phố hàng Bè là bá hộ Tiếp, giàu nhưng rất keo kiệt, chỉ ăn cơm với tép nên người ta gọi là bá hộ Tép, có một con gái tính rất đanh đá, chua ngoa. Một hôm Ba Giai đi qua lúc cô này đang treo mành mành, do vô ý ông chạm vào làm rơi mành xuống. Cô gái nọ giở giọng chua ngoa chửi bới. Ba Giai bực lắm nhưng không nói gì. Đến chiều ba mươi Tết ông ra phố Lò Sũ đặt một áo quan và nói với nhà hàng rằng: “Nhà tôi có một bà bác mất sáng nay, sợ để đến mai thì không tiện vì là mồng một Tế nên nhờ ông chiều nay cho khiêng đến nhà ông Bá Tiếp ở Hàng Bè để trước giao thừa đưa cụ tôi ra đồng”. Theo lời dặn, chiều hôm đó nhà hàng khiêng áo quan đến nhà Bá Tiếp làm cả nhà kinh hoảng. Sau đó ở Hà Nội có câu ca dao:

“Hễ ai mà nói dối ai,

Thì ba mươi Tết Ba Giai vào nhà”.

Đối tượng chính của Ba Giai trêu cợt là đám tham quan ô lại. Một lần ông bảo Tú Xuất vào mượn Tuần phủ Hà Nội võng lọng, nói rằng để về quê làm ma khô cho bố. Vì là học trò của quan Đốc học, thân phụ của Tú Xuất khi xưa, viên Tuần phủ bằng lòng cho mượn. Tú Xuất giả làm quan Khâm sai, từ kinh ra kinh lược cá phủ huyện quanh Hà Nội, có Ba Giai giả làm viên Đề lại cắp tráp theo hầu. Đi đến đâu bọn quan lại, tổng lý, vốn là những kẻ tham nhung, đều sợ chếp khiếp. Sau viên Tuần phủ biết chuyện nhưng phải im đi vì sợ mang họa vào thân.

Người ta biết đến Ba Giai không chỉ ở những bài thơ châm biếm và ngạo đời, ông còn là tác giả của tác phẩm “Hà Thành chính khí ca”. Đây là một bài ca dài 140 câu, làm sau khi thành Hà Nội thất thủ (1882) trong đó có biểu dương gương hy sinh oanh liệt của Hoàng Diệu*:

“... Chữ trung còn chút con con

Quyết đem gửi cái tàn hồn gốc cây

Trời cao, bể rộng, đất dày

Núi Nùng, sông Nhị, chốn này làm ghi”.

và lên án đám quan lại hèn nhát, trốn tránh nhiệm vụ hoặc đầu hàng quân Pháp:

“... Đã quốc tộc, lại vương thần

Cũng nên hết sức kinh luân mới là...

Nước non vẫn nước non nhà

Nỡ nào bán rẻ một toàn Thăng Long”.

Ba Giai mất năm nào không rõ. Người ta cho rằng có thể Ba Giai bị “kẻ thù” ám hại vì những trò ngạo đời hay vì bài ca yêu nước mà ông đã viết.

V.H.L.

Trích "Những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam", Tôn Nữ Quỳnh Trân (CB), NXB Văn hóa thông tin, NXB:1993